Terugblik op boekenweek discussie: nieuwe woorden dromen

Het was me wat. De Culturele Stichting voor Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) dacht een eigentijds onderwerp aan de orde te stellen met de boekenweek 2019 maar bleek met de bewoording en keuze van schrijvers een gevoelige snaar te raken. De ophef verbaasde het CPNB, en die verbazing deed mij op mijn beurt de wenkbrauwen fronsen.

Wat was het geval? Het thema van de boekenweek 2019 luidt: De Moeder De Vrouw. Daarmee wilde CPNB eigenlijk vooral het thema moederschap op de agenda zetten, maar met deze woordkeus vergat zij en passant even dat de combinatie van  de woorden De Moeder De vrouw allerlei beelden oproept over  de identiteit van de vrouw. Daarbij kwam dat het CPNB koos voor een gedicht van Martinus Nijhoff uit de jaren ’50 om het thema verder te duiden. Een prachtig gedicht weliswaar, maar niet een gedicht waarmee het eigentijdse moederschap van betekenis wordt voorzien. En als klap op de vuur pijl bleek het CPNB twee mannen uitgenodigd te hebben om over dit thema te schrijven.

Onbegrijpelijk. Ik uitte mijn ongenoegen in niet mis te verstane taal in De Volkskrant waar ik zelfs opriep tot een boycot van de boekenweek. Misschien niet het meest slimme om te doen voor een schrijver die leeft van de verkoop van het boek maar in dit geval stond bij mij de bewustwording ten aanzien van taalgebruik hoger in het vaandel dan de verkoop van een boek.

CPNB: wiens schuld is het?

Meerdere schrijvers met kritiek volgden, volgens de CPNB directeur was het mede mij te verwijten dat er überhaupt ophef ontstond. Wat denk ik voortkwam uit zijn behoefte om een schuldige aan te wijzen in plaats van eens goed te kijken naar de keus die het CPNB zelf had gemaakt. Er kwam namelijk al snel een petitie in het NRC (eveneens door mij ondertekend) van bijna driehonderd mannelijke en vrouwelijke schrijvers.  Een gesprek met CPNB volgde. Een paar weken geleden maakte het CPNB bekend dat er vanaf nu een gelijke verdeling van mannelijke en vrouwelijke boekenweek schrijvers zal zijn. En voor de boekenweek 2019 wordt een vrouwelijke dichteres uitgenodigd om haar perspectief op het thema De Moeder De Vrouw te werpen zodat niet alleen de mannelijke stem ten aanzien van dit thema wordt gehoord.

Taal en werkelijkheid: een voortdurende wisselwerking
Een constructieve compromis. Zeker. En een mooie oogst voor de toekomst. Maar wat ik nog altijd mis is het besef van het CPNB dat zij met het gebruik van woorden en woordkeus een bepaald discours rondom het thema hebben neergezet en nog altijd niet willen inzien dat zij hiermee geen bevrijdend en eigentijds beeld van vrouwelijke identiteit neerzetten maar eerder een beperkend en uitsluitend perspectief.

Iedereen die zich enigszins verdiept in de kracht van het woord had beter kunnen weten. Sinds de Sapir-Whorf-hypothese uit 1958 mogen we er immers vanuit gaan dat de specifieke taal die we spreken en schrijven invloed heeft op hoe we denken over de werkelijkheid en dus vervolgens ook hoe we acteren in die werkelijkheid. De taal is niet onschuldig, de taal die we gebruiken herbergt vooronderstellingen, beelden en aannames over de werkelijkheid waarin we leven en reproduceert die iedere keer als we een bepaalde taal gebruiken. Het bewust gebruiken van taal en woordkeus doen we natuurlijk niet elke dag, maar zo nu en dan erbij stil staan, zou ons bewust kunnen maken van oude normen en waarden die we nog altijd in de taal in stand houden.

Begrijp me goed: als het thema in een titel als Moederliefde was vervat had u mij niet gehoord. Het gaat mij om de combinatie van de twee woorden ‘De moeder de vrouw’ die problematisch is, die de suggestie wekt dat de vrouw te identificeren is met het moederschap. Waarmee ik niet wil zeggen dat moeder zijn iets negatiefs is, in tegendeel – ik breng met veel liefde en passie drie dochters groot. Ik schreef zelfs een roman over moederliefde (Noem het liefde 2010 Uitg Querido) waarin ik het moederschap bejubel maar tegelijkertijd ook de dilemma’s waar hedendaagse moeders mee geconfronteerd worden aan de kaak stel-  maar het is niet het enige wat vrouwen zijn of willen zijn.

Het debat over het Boekenweek thema toont maar weer eens hoezeer het denken over identiteit nog lang niet is uitgekristalliseerd. En hoe we nog altijd zoeken naar woorden om op een juiste manier over identiteiten te spreken en schrijven. Het lijkt er soms op alsof we opgesloten zitten in dualiteiten en polarisaties wanneer het identiteiten betreft in plaats van dat we veelzijdigheid, meerstemmigheid en openheid in het discours omarmen.

Denkkader verruimen
Misschien moeten we om ons eigen denkkader te verruimen en vanzelfsprekendheden in onze taal aan de orde te stellen ons licht eens opsteken bij het volk de Yoruba waar de sociologe Oyèrónké Oyèwùmí over schrijft. De Yoruba hebben een gender neutrale taal. Het woord vrouw of man bestaat niet, de mensen hebben een vloeiende identiteit. Het is een taal waarin iedereen zichzelf kan zijn, ongeacht of diegene zich man, vrouw of iets daartussen voelt.

Wellicht dat deze taal inspireert om de muren van het Westerse hokjes denken als het gaat om identiteit af te breken. En dan niet alleen ten aanzien van man/vrouw maar ook oud/jong, christen/moslim/atheïst, zwart/wit, homo/hetero enzovoorts. Opdat de woorden die we gebruiken om over de ander te spreken de ander niet opsluit in beelden maar juist steeds verder vrij maakt en de mens de mogelijkheid geeft te mogen zijn wie hij of zij wil zijn opdat de ander die we tegenover ons vinden ons niet beperkt maar juist vrijheid en ruimte schenkt.

Nieuwe woorden dromen, een weg naar vrijheid

Ik wens mijn dochters toe dat zij in een wereld groot mogen worden waarin ze de vrijheid hebben om te bepalen wie zij willen zijn, dat zij die vrijheid aan een ander schenken maar dat die vrijheid hen ook door de ander wordt gegeven. Niet alleen in daden maar uiteindelijk ook in woorden, in de taal die we gebruiken om over mensen te spreken en schrijven.

Misschien een idealistisch beeld, maar zonder idealen en droombeelden ontstaat er geen vernieuwing en verandering. Wie nieuwe woorden durft te dromen, kan niet alleen zichzelf maar ook de ander bevrijden en zo nieuwe wegen en mogelijkheden van het menselijke zijn ontdekken. Ik wens iedereen mooie dromen toe!